برهان خلفبرهان خلف، یکی از اصطلاحات علم منطق و به معنای برهانی است که در آن مطلوب را با ابطال نقیض آن ثابت می‌کنند. ۱ - توضیح اصطلاحبرهانی که در آن مطلوب را با ابطال نقیض آن ثابت می‌کنند، در اصطلاح برهان خلف گویند. این قیاس ابتداء متوجه اثبات مطلوب نیست، بلکه توجهش به ابطال نقیض آن است و چون اجتماع نقیضین محال است، از ابطال نقیض هر قضیه، صدق آن قضیه معلوم می‌شود. پس این نوع برهان از نقیض مطلوب با مقدمه‌ای غیر متنازع تالیف می‌شود تا انتاج حکمی ظاهر الفساد کند، و از اینجا معلوم شود که علت این انتاج، نقیض مطلوب بوده است. بدین‌ترتیب برهان خلف از جمله قیاس‌های مرکّب است و آن مرکّب از دو قیاس است: یکی اقترانی و دیگر استثنائی. ۲ - قیاس خَلفاین نوع قیاس را معمولا قیاس خُلف (بضمّ خاء) می‌نامند. اما ابن سینا در شفا خَلف (بفتح خاء) را ترجیح می‌دهد و می‌گوید: «قیاس خلف یعنی قیاسی که کلام را به محال سوق می‌دهد. زیرا که خلف بمعنی محال است. آنگاه می‌گوید بعضی گفته‌اند که وجه تسمیه آن به خلف این است که لا یاتی الشی‌ء من بابه، بل یاتیه من ورائه و خلفه، اذ یاتیه من طریق نقیضه. سپس می‌افزاید که بنظر من خلف که در این مورد بکار می‌رود تنها بمعنی محال است». [۱]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۴، ص۱۱۴.
۳ - پانویس
۴ - منبعخوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه نامه فرانسه و انگلیسی، ص۴۷. |